این اتحادیه که متشکل از پنج کشور روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان است، با جمعیتی بالغ بر ۱۸۰میلیون نفر و برخورداری از منابع غنی انرژی، کشاورزی و صنعتی، بستری مهم برای توسعه همکاری‌های اقتصادی در منطقه فراهم کرده است. ایران نیز به‌عنوان کشوری که در همسایگی این حوزه جغرافیایی قرار دارد، همواره تلاش داشته تا جایگاهی فعال در این بازار به دست آورد.
در این مسیر، نقش اتاق‌های بازرگانی بیش از هر زمان دیگری برجسته شده است. اتاق‌های بازرگانی نه‌تنها بازوی مشورتی دولت و نماینده بخش خصوصی محسوب می‌شوند، بلکه در عمل به‌عنوان موتور محرک تجارت خارجی عمل می‌کنند. تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که بدون حضور فعال و سازمان‌یافته اتاق‌های بازرگانی، توسعه تجارت منطقه‌ای امکان‌پذیر نخواهد بود. این نهادها قادرند با استفاده از ظرفیت‌های قانونی، ارتباطات بین‌المللی و توان کارشناسی، موانع موجود در مسیر تجارت را برطرف کرده و زمینه‌های جدیدی برای همکاری‌های اقتصادی فراهم آورند.
فعالان بخش خصوصی بر این باورند که همکاری‌های تجاری میان کشورهای اوراسیا، بستری جدی برای تعاملات اقتصادی منطقه‌ای فراهم کرده است. آنها تاکید می‌کنند که اتاق‌های بازرگانی ایران، به‌ویژه در استان‌های شمالی، نقشی کلیدی در پیگیری این روند ایفا کرده‌اند و توانسته‌اند ارتباطات موثری با همتایان خود در کشورهای عضو برقرار کنند.
یکی از مهم‌ترین دلایل پررنگ بودن نقش اتاق‌های بازرگانی در تجارت با اوراسیا، مزیت جغرافیایی استان‌های شمالی ایران است. استان‌هایی چون گیلان، مازندران و گلستان با دسترسی مستقیم به دریای خزر، در خط مقدم تعاملات تجاری با کشورهای اوراسیا قرار دارند. اتاق‌های بازرگانی این استانها در سال‌های اخیر نشست‌های متعددی با همتایان خود در روسیه، ارمنستان و قرقیزستان برگزار کرده‌اند که نه‌تنها زمینه معرفی ظرفیت‌های صادراتی ایران را فراهم کرده، بلکه به شناسایی موانع موجود نیز کمک کرده است. دریای خزر به‌عنوان حلقه اتصال، نقشی حیاتی در این تعاملات ایفا می‌کند و می‌تواند سکوی پرتاب تجارت ایران به بازارهای بزرگ‌تر اوراسیا باشد.
البته باید اشاره کرد که حجم تجارت ایران با کشورهای اوراسیا همواره در حال افزایش است. بر این اساس، هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه درباره میزان توفیق اجرای موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا، گفت: طی ۳ ماه ابتدای سال ۱۴۰۴ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، میزان صادرات ایران به اوراسیا رشد ۲۲درصدی در ارزش را تجربه کرده و به رقم قابل ملاحظه ۵۳۲میلیون دلار رسیده است.
این فعال اقتصادی، این آمار را شاهدی بر مثبت بودن روند تجارت ایران با اوراسیا ارزیابی کرد و افزود: این میزان رشد در حالی است که کشور درگیر جنگ تحمیلی ۱۲ روزه هم شد که تبعات آن بر فضای اقتصادی نیز تاثیر مستقیم داشت. از سوی دیگر، فعالان اقتصادی نیز در ابتدای مسیر بهره‌مندی از مزایای تجارت آزاد با اوراسیا قرار دارند و با گذشت زمان و کسب تجربه لازم، بهتر خواهند توانست در این مسیر گام بردارند.
تیزهوش تابان در ادامه با اشاره به مهم‌ترین مشکلات فعالان اقتصادی در زمینه تجارت، بیان کرد: مواردی از جمله نبود ثبات در حوزه قوانین و مقررات، سیاست‌های نادرست ارزی مانند نرخ ارز چندگانه و الزام صادرکنندگان به بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به شیوه‌هایی که در عمل بسیار دشوار است و محرومیت صادرکنندگان از مزایای قانونی آنها به بهانه عدم ایفای تعهدات ارزی و… از مهم‌ترین مشکلات در حوزه تجارت است.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه افزود: مجموعه این عوامل سبب می‌شود تا صادرکننده با در نظر گرفتن شرایط تحریمی نتواند در فضای رقابتی شدید حاکم بر بازارهای جهانی تاب بیاورد و متاسفانه بازارهای ارزشمند صادراتی از بین می‌روند.
نقش فعال اتاق‌های بازرگانی در اوراسیا
اعضای بخش خصوصی بر این باورند که نقش اتاق‌های بازرگانی در تجارت با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا می‌تواند حیاتی باشد. آنها عنوان می‌کنند که در این میان، اتاق بازرگانی ایران و اتاق بازرگانی استان‌های شمال کشور تاکنون پیگیری بیشتری در تجارت با کشورهای عضو اوراسیا داشتند.
بر این اساس، عبدالله مهاجر دارابی، عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: تجارت در کشورهای اوراسیایی که تحت عنوان نهادی به نام آی‌سی‌بی‌سی شناخته می‌شوند، فعالیت جدی در حوزه همکاری‌های منطقه‌ای دارد. این همکاری‌ها عمدتا میان پنج کشور اوراسیا شکل گرفته و جلسات سالانه‌ای نیز در زمینه توسعه تجارت برگزار می‌شود. در برخی موارد، این جلسات برگرفته از همان ارتباطات گسترده‌ای است که می‌تواند نتایج مثبت یا گاه چالش‌هایی برای تجارت آزاد میان کشورهای آسیایی به همراه داشته باشد.
او در ادامه گفت: یکی از محورهای اصلی این همکاری‌ها، نقش اتاق‌های بازرگانی است. چرا که بسترسازی برای تجارت آزاد اوراسیا با ظرفیت‌های گسترده‌ای که در اختیار دارد، می‌تواند زمینه‌ساز فعال‌تر شدن کشورهای عضو باشد. در این راستا دولت نیز نظر مساعد خود را برای حمایت از چنین اقداماتی اعلام کرده است.
با این حال، پیگیری‌های جدی از سوی اتاق‌های بازرگانی اوراسیا، از جمله اتاق بازرگانی ایران، انجام شده تا بتوان از این ظرفیت به بهترین شکل برای صادرات استانها بهره برد. مهاجر دارابی افزود: در حال حاضر آمار روزآمدی از میزان صادرات کشور در این بخش در دسترس نیست، اما می‌توان گفت که اتاق بازرگانی ایران همراه با اتاق‌های بازرگانی استانها، به‌ویژه در استان‌های شمالی چون گیلان، آذربایجان و گلستان پیگیری‌های بیشتری در این زمینه داشتند. چرا که این استانها به دلیل موقعیت جغرافیایی و دسترسی به دریای خزر، نقش پررنگ‌تری در تجارت با کشورهای منطقه ایفا می‌کنند.
او در ادامه تشریح کرد: جلسات متعددی در کشورهای مختلف از جمله روسیه، ارمنستان و قرقیزستان برگزار شده است. این نشست‌ها، به‌ویژه برای استان‌های شمالی ایران، اهمیت بیشتری داشته است، زیرا دریای خزر به‌عنوان حلقه اتصال، فرصت‌های بی‌نظیری را برای گسترش همکاری‌های تجاری فراهم می‌کند.
از همین رو، استان مازندران نیز به‌طور ویژه در این زمینه فعال بوده و ارتباطات جدی با اتاق‌های بازرگانی کشورهای منطقه، به‌خصوص روسیه، برقرار کرده است. روسیه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران، جایگاه مهمی در این همکاری‌ها دارد و امید می‌رود که نتایج مثبتی از این روند حاصل شود.
مهاجر دارابی در پایان تاکید کرد: وظیفه اصلی اتاق‌های بازرگانی، توسعه تجارت و تسهیل مسیر اقتصاد آزاد در اوراسیا است. اگر ظرفیت‌های موجود در این فضا به‌درستی مورد استفاده قرار گیرد، بدون تردید می‌تواند دستاوردهای بزرگی برای کشور به همراه داشته باشد. به همین دلیل ضروری است همه اتاق‌های بازرگانی، چه ملی و چه منطقه‌ای، فعال‌تر عمل کنند، زیرا برخی از آنها به دلیل دسترسی‌های محدود و شرایط خاص، کمتر در این زمینه ورود کرده‌اند.
برنامه تجارت خارجی اتاق‌ها
در این میان باید اشاره کرد که اتاق‌های بازرگانی در راستای توسعه تجارت با کشورهای دیگر برنامه‌هایی در دستور کار خود قرار می‌دهند. بر این اساس، هفته گذشته قدیر قیافه، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، گفت: برنامه تجارت خارجی اتاق ایران در دست تدوین است و بعد از نهایی شدن در هیات‌رئیسه، اولویت‌ها مشخص و اعلام خواهد شد.
قدیر قیافه، در نشست روسای اتاق‌های مشترک، ادامه داد: وظیفه ما پشتیبانی از همه اتاق‌های مشترک است و با تدوین برنامه تجارت و احصا اولویت‌ها، تعامل با اتاق‌های مشترک از نظم بیشتری برخوردار خواهد شد.
او با بیان اینکه اتاق‌های مشترک بازوان اتاق و بخش خصوصی ایران هستند و در بیرون مرزهای کشور نقش ویژه‌ای دارند، اظهار کرد: ما باید توجه ویژه‌ای به اجماع‌سازی در اتاق ایران داشته باشیم و فعال‌سازی ستاد برنامه در اتاق ایران می‌تواند مبنای خوبی برای این اجماع‌سازی در بخش اتاق‌های مشترک و تجارت خارجی باشد.
نایب‌رئیس اتاق ایران با بیان اینکه این اتاق نباید در حوزه اجرایی وارد شود و فعالیت‌های آن باید در حوزه ستادی باشد، افزود: مراحل تصویب ستاد برنامه در هیات‌رئیسه و بعد در هیات نمایندگان در حال انجام است تا مصوبات این ستاد قابل اجرا باشد. در کنار این برای اجماع‌سازی بیشتر خوب است شورایی به صورت ماهانه با مشارکت اتاق‌های مشترک تشکیل شود تا مسائل را به شکل دقیق‌تری بررسی کند.
قیافه با تاکید بر نقش اتاق‌های مشترک در توسعه بازرگانی گفت: همرسانی و همتا یابی تجاری بین تولیدکننده و خریدار خارجی از وظایف اتاق‌های مشترک است. حامد عسگری، معاون امور بین‌الملل اتاق ایران نیز با تاکید بر اینکه خرد جمعی تنها راه رسیدن به اهداف است، گفت: ساختار ستاد برنامه می‌تواند به همکاری نزدیک‌تر و منسجم‌تر معاونت بین‌الملل و اتاق‌های مشترک کمک کند. او افزود: انتظار ما از اتاق‌های مشترک خدمت‌رسانی به اعضای خودشان است. این اتاق‌ها باید تمرکز خود را بر عضوگیری بگذارند و ثابت کنند بهترین خدمات تخصصی را در تجارت با کشور مورد نظر ارائه می‌دهند.
در این میان باید اشاره کرد که نقش اتاق‌های بازرگانی صرفا به پیگیری جلسات و ایجاد ارتباطات محدود نمی‌شود. این نهادها وظایف متعددی دارند که هر یک در موفقیت تجارت ایران با اوراسیا نقشی تعیین‌کننده دارد. نخستین وظیفه، دیپلماسی اقتصادی بخش خصوصی است.
در شرایطی که روابط سیاسی میان کشورها گاه با محدودیت‌ها و تنش‌هایی همراه است، اتاق‌های بازرگانی می‌توانند به‌عنوان کانالی پایدار و غیرسیاسی برای حفظ ارتباطات اقتصادی عمل کنند. دومین وظیفه اتاق‌های بازرگانی، رفع موانع حقوقی و غیرتعرفه‌ای است. در واقع اتاق‌های بازرگانی با مذاکره مستقیم و انعقاد توافق‌نامه‌های مشترک تلاش می‌کنند این موانع را برطرف کنند و شرایطی پایدار برای صادرات فراهم سازند.
سومین وظیفه، ظرفیت‌سازی داخلی و شبکه‌سازی میان فعالان اقتصادی است. اتاق‌های بازرگانی با برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌های آموزشی و اعزام هیات‌های تجاری، امکان آشنایی فعالان بخش خصوصی با نیازها و الزامات بازار اوراسیا را فراهم می‌کنند. این اقدام نه‌تنها موجب افزایش کیفیت و تنوع محصولات صادراتی می‌شود، بلکه شرکت‌های کوچک و متوسط را نیز قادر می‌سازد در بازارهای خارجی نقش‌آفرینی کنند.
به‌طور کلی، می‌توان گفت اتاق‌های بازرگانی ستون اصلی دیپلماسی اقتصادی ایران در اوراسیا به شمار می‌آیند. اگر این نهادها بتوانند با هماهنگی بیشتر میان استانها و انسجام در سطح ملی فعالیت کنند، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه صادرات و تقویت جایگاه ایران در این بازار ایجاد خواهد شد. چنانچه کارشناسان نیز تاکید کرده‌اند، وظیفه اصلی این نهادها توسعه تجارت و تسهیل مسیر اقتصاد آزاد در منطقه است. آینده تعامل ایران با اوراسیا تا حد زیادی به میزان پویایی و کارآمدی اتاق‌های بازرگانی بستگی دارد.
بررسی نقش اتاق‌های بازرگانی در تجارت با کشورهای اوراسیا نشان می‌دهد که این نهادها نه‌تنها نقش تسهیل‌گر بلکه نقش راهبردی در هدایت روابط اقتصادی ایفا می‌کنند. در شرایطی که ساختار اقتصاد جهانی به سمت بلوک‌های منطقه‌ای در حال حرکت است، حضور فعال و هوشمندانه اتاق‌های بازرگانی می‌تواند تضمین‌کننده منافع بلندمدت کشور باشد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دلیل ظرفیت‌های جمعیتی، منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی، بازاری جذاب برای ایران محسوب می‌شود و اتاق‌های بازرگانی ابزار اصلی برای بهره‌گیری از این فرصت هستند.
از سوی دیگر، تجربه نشان داده است که فعالیت‌های پیگیرانه اتاق‌های بازرگانی استان‌های شمالی، به‌ویژه در مازندران و گیلان، نتایج ملموس‌تری در گسترش روابط تجاری داشته است. این استانها با تکیه بر دسترسی به دریای خزر توانسته‌اند زمینه ارتباط مستقیم با بازارهای روسیه و سایر کشورهای منطقه را فراهم کنند. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که توسعه تجارت با اوراسیا نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، حضور مستمر در نشست‌های مشترک و ایجاد سازوکارهای اجرایی است که محور اصلی آن در دست اتاق‌های بازرگانی قرار دارد.
با این حال، چالش‌هایی نظیر ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، کمبود آمار شفاف و ناهماهنگی نهادی همچنان پابرجاست. اتاق‌های بازرگانی در کنار دولت باید این مشکلات را شناسایی و برای رفع آنها راهکار عملی ارائه دهند. تنها در این صورت است که تجارت آزاد با اوراسیا می‌تواند به یک روند پایدار و ثمربخش تبدیل شود.
در نهایت می‌توان گفت که آینده تجارت ایران در اوراسیا وابسته به میزان جدیت و کارآمدی اتاق‌های بازرگانی است. اگر این نهادها بتوانند با استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی، اقتصادی و انسانی کشور، استراتژی‌های مشخصی برای حضور در بازار اوراسیا تدوین کنند، بی‌تردید شاهد افزایش سهم ایران از این بازار خواهیم بود. اتاق‌های بازرگانی در حقیقت بازوی توانمند بخش خصوصی هستند و هر اندازه این بازو فعال‌تر و هماهنگ‌تر عمل کند، مسیر تجارت ایران با اوراسیا هموارتر خواهد شد.