اکوایران: در نگاه نخست، استفاده از عناصر خاکی کمیاب به‌عنوان سلاح موفق بوده ــ‌و شی جین‌پینگ، رهبر چین، آنچه می‌خواسته به دست آورده است.
اندکی پس از آغاز محاصره، هراس عمومی شروع شد. وقتی چین در ماه آوریل صادرات عناصر خاکی کمیاب را متوقف کرد و تولیدکنندگان و سیاستمداران در سراسر جهان به‌سرعت زنگ خطر را به صدا درآوردند. چین ۹۰ درصد عرضۀ جهانی عناصر خاکی کمیاب پالایش‌شده را فراهم می‌کند؛ عناصری که برای ساخت آهن‌رباهای قدرتمند داخل تقریباً هر وسیله دارای موتور برقی ــ‌از جاروبرقی تا خودرو‌ــ به‌کار می‌روند. شرکت فورد خط تولیدی را در شیکاگو تعطیل کرد؛ خودروسازان در هند و ژاپن تولید را کاهش دادند. یکی از مدیران گفت صنعت خودرو در «وضعیت وحشت» قرار دارد. اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، با صدای بلند علیه «سلطه» و «باج‌خواهی» چین سخن گفت.
در نگاه نخست، استفاده از عناصر خاکی کمیاب به‌عنوان سلاح موفق بوده ــ‌و شی جین‌پینگ، رهبر چین، آنچه می‌خواسته به دست آورده است. پس از آنکه جریان صادرات از سر گرفته شد، رئیس‌جمهور آمریکا کنترل فروش برخی تراشه‌های انویدیا را لغو کرد و افزایش سنگین تعرفه‌های وارداتی را به تعویق انداخت؛ در ۱۱ اوت آمریکا و چین آتش‌بس تجاری خود را تمدید کردند. در ماه ژوئیه خانم فون در لاین خواهشمندانه به پکن رفت تا محدودیت‌ها کاهش یابد. اما در بلندمدت، سلاح عناصر خاکی کمیاب چین به ضد خودش تبدیل خواهد شد.
کنترل‌های جدید نشان‌دهندۀ پیشرفت پیچیده زرادخانه اقتصادی چین است. پس از یک مشاجرۀ سیاسی در سال ۲۰۱۰، چین برای مدت کوتاهی صادرات عناصر خاکی کمیاب را به ژاپن قطع کرد؛ در سال ۲۰۲۰ هم از سر دلخوری تعرفه بر شراب شیراز و گوشت گاو استرالیا را افزایش داد. اما اکنون آقای شی سیستم کنترل صادراتی را بنا کرده که هدفش بهره‌گیری از وزن چین در زنجیره‌های تأمین جهانی است. یک طرح صدور مجوز که بیش از ۷۰۰ کالا از جمله تجهیزات تولید و مواد معدنی حیاتی را در بر می‌گیرد، از دسامبر شروع به کار کرده است. مقامات با دقت مصرف‌کنندۀ نهایی محصولات را رصد می‌کنند و می‌توانند مجوزها را لغو کنند. حتی اگر صادرات عناصر خاکی کمیاب در هفته‌های اخیر از سر گرفته شده باشد، فروش به تولیدکنندگان تسلیحات غربی همچنان متوقف مانده است.
هدف روشن است. آقای شی می‌خواهد زنجیره‌های تأمین را بومی‌سازی کند تا چین برای مواد حیاتی به دشمنانش وابسته نباشد ــ‌تلاشی که پس از ممنوعیت صادرات تراشه‌های پیشرفته از سوی آمریکا شتاب گرفت. او همچنین امید دارد از کنترل چین بر زنجیره‌های تأمین به‌عنوان منبع قدرت در برابر دیگران استفاده کند. او حتی در آوریل ۲۰۲۰ به مقامات گفته بود که وابستگی به چین می‌تواند «ابزاری بازدارنده» در برابر خارجیانی باشد که ممکن است «به‌طور مصنوعی عرضه را قطع کنند.»
اما مشکل آقای شی این است که کنترل‌های صادراتی پیامدهای ناخواسته دارند. شرکت‌ها و کارآفرینان پس از مواجهه با ممنوعیت، راه‌هایی برای دورزدن کمبود پیدا می‌کنند. سلطۀ چین در عناصر خاکی کمیاب ناشی از کنترل انحصاری ذخایر جهانی یا پیچیدگی فناوری پالایش نیست، بلکه از کارآمدی، مقیاس و سهولت ناشی می‌شود. هرچه بیشتر از عناصر خاکی کمیاب (یا دیگر کالاها) به‌عنوان سلاح استفاده کند، دیگران بیشتر به یافتن جایگزین ترغیب می‌شوند ــ‌و این قدرت آیندۀ چین را تضعیف خواهد کرد.
ماهیت خفگی چین را در نظر بگیرید. برخلاف نامشان، عناصر خاکی کمیاب نسبتاً فراوانند؛ کمتر از نیمی از ذخایر شناخته‌شده در چین قرار دارد. پالایش کاری طاقت‌فرسا و آلاینده است، اما به پیچیدگی فناوری ساخت تراشه‌های پیشرفته نیست. بنابراین چنگ‌اندازی چین بر عناصر خاکی کمیاب به اندازۀ تسلط غرب بر تراشه‌های پیشرفته محکم نیست و دور زدن آن آسان‌تر است. در حقیقت تا دهۀ ۱۹۸۰ آمریکا بزرگ‌ترین تأمین‌کننده این مواد بود. سلطۀ چین به این دلیل شکل گرفت که حاضر بود پیامدهای زیست‌محیطی را بپذیرد و سپس اندازۀ عظیم صنعتش این برتری را تحکیم کرد و امکان استخراج ارزان را فراهم آورد.
تلاش‌های چین برای محدود کردن جریان عناصر خاکی کمیاب، همین حالا محرکی برای یافتن جایگزین‌ها شده است. پس از مشاجرۀ سال ۲۰۱۰، ژاپن در معادن عناصر خاکی کمیاب سرمایه‌گذاری و شروع به ذخیره‌سازی کرد؛ هرچند هنوز از چین وارد می‌کند، اما وابستگی‌اش از ۹۰ درصد به ۶۰ درصد کاهش یافته است. اوایل امسال پنتاگون در شرکت «ام‌پی متریالز»، شرکتی معدنی در کالیفرنیا، سهام خرید؛ شرکتی که اپل هم با آن قرارداد بسته است. در مجموع، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ بیست‌ودو پروژۀ معدنی تازه به بهره‌برداری برسند.
نظریۀ پرطرفدار «ژئواکونومیک» می‌گوید حتی یک فرسایش اندک در سلطۀ چین بر عناصر خاکی کمیاب می‌تواند به‌طور نامتناسبی قدرت آن را تضعیف کند. کاهش سهم چین از ۹۰ درصد به ۸۰ درصد شاید چندان چشمگیر به نظر نرسد، اما به معنای دو برابر شدن منابع جایگزین است که فضای مانور بیشتری به مشتریان چین می‌دهد.
با این حال، این تنوع‌بخشی ممکن است سال‌ها طول بکشد. دولت‌های غربی چه می‌توانند بکنند تا آن را سرعت دهند؟ آن‌ها مسئولیت دارند زنجیره‌های تأمین نظامی خود را ایمن کنند. همچنین می‌توانند روند صدور مجوزهای معدنی را ساده‌تر کنند (که در آمریکا ممکن است تا یک دهه طول بکشد) و قوانین زیست‌محیطی را بازبینی کنند. کاهش موانع تجاری نیز به بقیۀ جهان کمک می‌کند تا از مقیاس چین تقلید کنند.
اما تلاش دولت‌ها برای محاظت از کل اقتصاد در برابر پیامد کمبودها کار اشتباهی خواهد بود. زیرا پاسخ بسیار نیرومندتر ــ‌و کمتر مورد قدردانی قرار گرفته‌ــ به کمبودها، نوآوری است. کافی است به این فکر کنیم که چگونه کنترل آمریکا بر تراشه‌ها شرکت‌های چینی مثل هوآوی و دیپ‌سیک را به توسعۀ شیوه‌های جدید واداشت یا اینکه چطور بحران کبالت در سال ۲۰۲۲ به‌سرعت فروکش کرد؛ بخشی به این دلیل که خودروسازان برقی راه‌هایی برای بی‌نیازی از این فلز یافتند.
به‌طور مشابه، استارتاپ‌ها در سراسر غرب اکنون روی بازیافت عناصر خاکی کمیاب کار می‌کنند و راه‌های تازه‌ای برای ساخت آهن‌ربا و موتور بدون آن‌ها توسعه می‌دهند. دو خودروساز اروپایی، ب‌ام‌و و رنو، هم‌اکنون خودروهای برقی می‌فروشند که در موتورهایشان از عناصر خاکی کمیاب استفاده نمی‌شود. شرکت‌های دیگر هم می‌توانند همین مسیر را دنبال کنند. محدودیت‌های چین هرچند باعث آشفتگی می‌شوند چون تولیدکنندگان فرآیندهای خود را از نو سازماندهی می‌کنند اما در بلندمدت جایگزین‌هایی وجود دارند.
هرچه چین بیشتر از سلاح عناصر خاکی کمیاب استفاده کند، ضعیف‌تر خواهد شد. بارها و بارها، ابتکار و نبوغ بر تلاش‌ها برای کنترل جریان کالا پیروز شده‌اند. خود چین این درس را وقتی آموخت که شرکت‌های فناوری‌اش به کنترل‌های صادراتی آمریکا بر تراشه‌ها واکنش نشان دادند. اکنون ممکن است بار دیگر آن را بیاموزد
منبع: اکونومیست
