مومیایی کردن یکی از شناخته‌شده‌ترین و بحث‌برانگیزترین جنبه‌های زندگی مصر باستان است. این فرایند بسیار پیچیده بود و هنوز هم دانشمندان به دنبال فهم کامل آن هستند. دشواری کار در اینجاست که ما می‌خواهیم رفتار و باورهای مردم هزاران سال پیش را با ذهنیت امروزی خود بسنجیم، در حالی که آنها نگاه و فرهنگی کاملاً متفاوت داشتند.
امروزه می‌دانیم مصریان با پوست بدن چه می‌کردند و چگونه اندام‌های داخلی را خارج می‌کردند، اما پرسش مهمی که باقی مانده، آن است که با چشم‌ها چه می‌کردند؟
فرایند مومیایی کردن چگونه انجام می‌شد؟
بیشتر ما در مدرسه درباره مومیایی‌ها شنیده‌ایم: برای مومیایی کردن، اندام‌ها را بیرون می‌آوردند، نمک مخصوص روی بدن می‌ریختند و سپس پارچه‌پیچی می‌کردند. اما واقعیت پیچیده‌تر است. متون باستانی دستورهایی کلی به جا گذاشته‌اند، اما تفسیر آنها همیشه قطعی نیست.
تحقیقات جدید نشان داده است که بسیاری از روغن‌ها و مواد به کاررفته در مومیایی‌سازی، از سرزمین‌های بسیار دور به مصر می‌رسید؛ بدین معنی که این علاقه مصریان به مومیایی‌سازی باعث رونق تجارت جهانی در آن دوران شده بود. همچنین متن‌هایی پیدا شده که روندی حدود ۷۰ روزه را برای مومیایی‌کردن توضیح می‌دهند. بااینحال، روش واحد و ثابتی وجود نداشت و بسته به زمان و جایگاه اجتماعی افراد، تفاوت‌هایی دیده می‌شد.
دکتر کمبل پرایس، مصرشناس دانشگاه لیورپول توضیح می‌دهد: «قواعد خیلی کمتر از آنچه تصور می‌کنیم ثابت و یکسان بودند. اغلب، اندام‌های داخلی تا حدی یا کاملاً از بدن بیرون آورده می‌شد و مغز هم از راه بینی بیرون کشیده می‌شد. در کل، هدف تخلیه اندام‌ها و خشک‌کردن بدن بود.»
آن‌طور که آی‌اف‌ال ساینس می‌نویسد، برای خشک‌کردن بدن و آماده‌کردن آن برای مومیایی‌سازی، از ناترون، نوعی ترکیب معدنی طبیعی، استفاده می‌کردند. ناترون بدن را خشک می‌کرد و معمولاً حدود ۴۰ روز روی جسد می‌ماند. وقتی تمام رطوبت بدن گرفته می‌شد، پوست با روغن و صمغ آغشته می‌گردید تا خوشبو و بادوام شود.
بیشتر بخوانید
برخلاف تصور رایج، هدف مومیایی‌سازی حفظ بدن به شکل اصلی آن نبود، بلکه تبدیل بدن به چیزی تازه بود. پرایس می‌گوید: «مومیایی‌سازی آیینی بود که در آن تلاش می‌کردند بدن انسان را که طبیعی و فانی است، به حالتی درآورند که جاودانه شود و شایستگی حضور در عالم خداگونه را داشته باشد.
کلید مومیایی‌سازی خشک‌کردن بود. حال اگر به چشم فکر کنیم که اندامی پر از آب و بسیار ظریف هستند، روشن است که در این فرایند دوام نمی‌آورد. پرایس می‌گوید: «وقتی از ماده‌ای خشک‌کننده استفاده می‌کنید، تمام آب بدن بیرون کشیده می‌شود. چون چشم بیشتر از آب ساخته شده، خیلی زود جمع می‌شود و ته کاسه چشم فرو می‌رود.»
در مومیایی‌کردن، گاهی جای چشم‌ها با موادی مانند پیاز یا سنگ پر می‌شد تا چهره حالت تندیس‌گونه خود را حفظ کند
به همین دلیل، در بیشتر مومیایی‌ها چشم‌ها به طور طبیعی از بین می‌رفتند و تلاش خاصی برای حفظ آنها انجام نمی‌شد. این نکته نشان می‌دهد که هدف، نگه‌داشتن بدن به شکل اصلی نبود. مصریان می‌خواستند جسد به چیزی شبیه تندیس تبدیل شود. بااینحال، گاهی برای شکل‌دادن به ظاهر چشم‌ها در صورت مومیایی، از روش‌های خاصی استفاده می‌کردند.
نمونه‌ای مشهور مربوط به مومیایی رامسس چهارم (حدود ۱۱۰۰ پیش از میلاد) است. وقتی بدن او در قرن نوزدهم میلادی باز شد، در هر کاسه چشمش یک پیاز قرار داشت! به نظر می‌رسد این کار برای حفظ شکل چشم‌ها و حالت صورت انجام شده بود.
در دوره‌های بعدی نیز گاهی از چشم‌های سنگی یا ترکیبی از سنگ‌های سفید و سیاه برای بازسازی ظاهر چشم استفاده می‌کردند. پرایس توضیح می‌دهد: «این کارها تلاش برای بازآفرینی زندگی نبود. در واقع، شبیه‌سازی یک تندیس بود؛ زیرا تندیس‌ها نیز معمولاً چشم‌هایی از سنگ داشتند. به عبارت دیگر، بدن مومیایی‌شده را درست مانند مجسمه‌ای الهی در نظر می‌گرفتند.»
برای ما انسان‌های امروز، جسد یک عزیز، همچنان فردی است که باید با احترام انسانی رفتار شود. اما شواهد مصر باستان نشان می‌دهد که آنها به جسد به چشم شیئی قدرتمند و مقدس نگاه می‌کردند. پرایس می‌گوید: «تندیس‌ها وسیله‌ای برای حضور خدایان بودند و وقتی بدن را مومیایی می‌کردند، در واقع داشتند همان کار را انجام می‌دادند.»
