امروزه، صحرای بزرگ آفریقا را با شن‌های بی‌پایان و خشکی سوزان می‌شناسیم، اما کشفی تازه نشان داده است که این پهنه‌ی پهناور هزاران سال پیش پر از دریاچه‌های عمیق و زیست‌پذیر بوده است. پژوهشگران در دل کوه‌های تیبستی، مرتفع‌ترین نقطه‌ی صحرا، شواهدی یافته‌اند که نشان می‌دهد دریاچه‌ای تا مدت‌ها پس از آنچه تصور می‌کردیم پرآب بوده است. این کشف شگرف، تاریخ اقلیم منطقه را بازنویسی می‌کند و ردپای تازه‌ای از آغاز تمدن‌ها را پیش روی ما می‌گذارد.
به‌گزارش آی‌اف‌ال‌ساینس، دریاچه‌های عمیق صحرای بزرگ آفریقا برخلاف تصور پیشین، بسیار دیرتر خشک شدند و راز ماندگاری آن‌ها در منبعی غیرمنتظره از آب نهفته بود. این کشف تصویری تازه از صحرا ارائه می‌دهد؛ منطقه‌ای که در دوره‌ای نزدیک‌تر از آنچه تاکنون تصور می‌شد، هم‌زمان با آغاز نخستین تمدن‌ها، میزبان انسان‌ها بوده و به‌عنوان زیستگاهی سکونت‌پذیر نقش ایفا کرده است.
صحرای بزرگ آفریقا در پایان آخرین عصر یخبندان سرسبز و غنی از حیات بود
صحرای بزرگ آفریقا امروزه خشک است، اما این پهنه‌ی عظیم در پایان آخرین عصر یخبندان سرسبز و غنی از حیات بود. با آغاز گرمایش جهانی، شرایط اقلیمی منطقه وارد مرحله‌ای به نام «دوره مرطوب هولوسن آفریقا» شد که بر اساس شواهد، جوامع انسانی در آن به‌خوبی در دل صحرا زندگی می‌کردند. پژوهشگران مدت‌ها بر این باور بودند که این دوره حدود شش هزار سال پیش به پایان رسیده است.
رشته‌کوه تیبستی در کشور چاد، مرتفع‌ترین بخش صحرای بزرگ، نقش مهمی در ماجرا ایفا می‌کند. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که دامنه‌های شمالی این کوه‌ها مدت‌ها پس از خشک‌شدن دیگر نقاط صحرا، همچنان میزبان بارش‌های فراوان بوده‌اند. در دل این کوهستان، دهانه‌ای آتشفشانی به نام دون اوری یا «ترو او ناترون» قرار دارد؛ محلی دورافتاده و ناشناخته که زمانی دریاچه‌ای با عمق ۳۳۰ متر و وسعت ۴۰ کیلومتر مربع را در خود جای داده بود.
اکتشافات تازه نشان داده‌اند که دریاچه تا مدت‌ها پس از آنچه تصور می‌شد، چندین بار پر از آب شده است. شواهد این امر در بقایای گیاهی کف دریاچه و ایزوتوپ‌های اکسیژن موجود در ریزجانداران آبزی یافت شده است. نتایج پژوهشی تازه، نشان می‌دهد حدود هفت هزار سال پیش، بارندگی در کوه‌های تیبستی دست‌کم ۱۰ برابر بیشتر از دشت‌های اطراف بوده و حتی احتمال بارش برف نیز وجود داشته است. روند خشکی از ۶۵۰۰ سال پیش آغاز شد و حدود ۱۲۰۰ سال بعد شدت یافت.
بیشتر بخوانید
مدل‌های اقلیمی قدیمی که از میانگین ارتفاع برای مناطق وسیع استفاده می‌کردند، نتوانسته بودند ناهمواری‌های تند و اثر واقعی قله‌های تیبستی بر بارش را نشان دهند. اما شبیه‌سازی پژوهشگران در مطالعه‌ی جدید با وضوح بالاتر توانست علت بارش‌های بیشتر را توضیح دهد. مارتین کلاوسن از مؤسسه‌ی ماکس پلانک، می‌گوید: «برای نخستین بار توانستیم توپوگرافی تند و دینامیک بارش در تیبستی را در یک مدل اقلیمی بازسازی کنیم؛ چیزی که پیش‌تر ممکن نبود.»
پیش‌تر، دوره مرطوب هولوسن به تقویت موسمی غرب آفریقا نسبت داده می‌شد که بارش‌ها را تا شمال صحرا گسترش می‌داد. اما بارش در کوه‌های تیبستی، در شرایطی که مناطق غربی و جنوبی خشک بودند، نشان می‌دهد منبع اصلی باران از دریای مدیترانه بوده است. نقش دقیق بادهای شمال‌شرقی مدیترانه در این فرایند هنوز مشخص نیست، اما واضح است که همین عامل سبب شده برخی بخش‌های صحرا برای مدت طولانی‌تری زیست‌پذیر باقی بمانند.
تفاوت بارندگی میان دو دهانه‌ی آتشفشانی در منطقه نیز این موضوع را تأیید می‌کند. دریاچه ترو او ناترون به‌مراتب پرآب‌تر و پایدارتر از «ارا کوهور» در جنوب بود، زیرا ابرهایی که از شمال می‌آمدند هنگام برخورد با کوه‌ها بارش ایجاد می‌کردند، در حالی‌که جنوب در سایه باران نسبی قرار داشت. شبیه‌سازی‌ها نشان می‌دهد که بارندگی در حوضه آبریز ترو او ناترون تقریباً چهار برابر بیشتر از ارا کوهور بوده است.
