هنوز به تابستان، فصلی که به صورت سنتی با بحران کمبود برق مواجه می‌شدیم نرسیدیم اما برق در بسیاری از شهرهای ایران قطع می‌شود و صنایع بزرگ یکی پس از دیگری مجبور به توقف تولید شدند. در همین حال، برخی دولتمردان با خونسردی در رسانه‌ها از «ناترازی انرژی» سخن می‌گویند و اعلام می‌کنند که انتظار چنین وضعیتی را نداشتند!
ناترازی، واژه‌ای که به مرور زمان به بهانه‌ای برای توجیه سوءمدیریت در بخش انرژی تبدیل شده است. اما ناترازی انرژی دقیقاً چیست و چرا بار سنگین آن را باید مردم و تولیدکنندگان به دوش بکشند؟
ناترازی انرژی به زبان ساده یعنی مصرف انرژی در کشور بیشتر از تولید آن است. اما این ناترازی نه به خاطر کمبود منابع، بلکه به دلیل سیاست‌های غلط، عدم سرمایه‌گذاری و فساد ساختاری ایجاد شده است. دولت در حالی از ناترازی به عنوان یک بحران جهانی یاد می‌کند که ایران با داشتن بزرگترین ذخایر گاز جهان و منابع عظیم نفت، نباید در این وضعیت قرار می‌گرفت. مشکل از آنجا آغاز شد که تصمیم‌گیران به جای توسعه زیرساخت‌های انرژی، به دنبال کسب درآمدهای کوتاه‌مدت و فروش ارزان انرژی به کشورهای همسایه بودند.
دولت‌ها همیشه مصرف‌کنندگان را به اسراف متهم می‌کنند. اما آیا مردم عادی مقصر هستند که در خانه‌های غیراستاندارد و با سیستم‌های گرمایشی ناکارآمد زندگی می‌کنند؟ یا این مدیران هستند که به جای بهینه‌سازی مصرف، ترجیح داده‌اند انرژی را با یارانه‌های غیرهدفمند توزیع کنند؟
آمارها نشان می‌دهد که بیشترین مصرف انرژی در ایران مربوط به بخش خانگی است، اما این تنها بخشی از ماجراست. صنایع بزرگ، از جمله فولاد و سیمان، که با قیمت‌های پایین انرژی فعالیت می‌کنند، سهم قابل توجهی از مصرف انرژی کشور را دارند. این صنایع که غالباً در مالکیت شرکت‌های خصولتی و شبه‌دولتی هستند، عملاً انرژی را به قیمت رایگان دریافت می‌کنند و سودهای هنگفتی به جیب می‌زنند.
تعطیلی و سهمیه‌بندی به جای اصلاح ساختار
وقتی بحران ناترازی انرژی به اوج می‌رسد، دولت به جای اصلاح ساختار، به سراغ راه‌حل‌های موقت می‌رود: تعطیلی ادارات، سهمیه‌بندی برق و گاز، و کاهش ساعات کاری. این اقدامات نه تنها مشکلات را حل نمی‌کند، بلکه به کاهش تولید، بیکاری و افزایش فشار بر مردم و کسب‌وکارها منجر می‌شود.
در سال‌های اخیر، دولت حتی به سمت سهمیه‌بندی غیرهوشمند انرژی رفته است. یعنی به جای آنکه صنایع پرمصرف را بهینه‌سازی کند، به طور یکسان و بدون در نظر گرفتن بهره‌وری، همه را مجبور به کاهش مصرف می‌کند. این سیاست، صنایع کوچک و متوسط را بیش از همه آسیب‌پذیر می‌کند، چرا که آن‌ها توان مالی و فنی برای مقابله با این محدودیت‌ها را ندارند.
نکته جالب توجه این است که در حالی که دولت از کمبود منابع برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی گلایه دارد، به دنبال جذب سرمایه بخش خصوصی است. اما کدام بخش خصوصی حاضر است در صنعتی سرمایه‌گذاری کند که با سیاست‌های ناپایدار و قوانین متغیر اداره می‌شود؟
سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی بارها اعلام کرده‌اند که به دلیل نبود شفافیت، دخالت‌های دولتی و عدم تضمین بازگشت سرمایه، از سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی ایران خودداری می‌کنند. در عوض، دولت به جای اصلاح ساختار و ایجاد فضای مناسب برای سرمایه‌گذاری، همچنان به دنبال فروش خام منابع انرژی و کسب درآمدهای آنی است.
ناترازی انرژی از جیب چه کسانی تراز می‌شود؟ پاسخ ساده است: از جیب مردم. قبض‌های برق و گاز خانگی هر ساله افزایش می‌یابد، اما کیفیت خدمات کاهش می‌یابد. صنایع کوچک و متوسط مجبور به تعطیلی می‌شوند، در حالی که صنایع بزرگ خصولتی همچنان به مصرف بی‌رویه و بی‌حساب انرژی ادامه می‌دهند. تولیدکنندگان مستقل که با مشکلات تأمین انرژی مواجه می‌شوند، چاره‌ای جز تعدیل نیرو و کاهش تولید ندارند.
مسئولان همواره ادعا می‌کنند که ناترازی انرژی یک بحران جهانی است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که این ادعا چیزی جز توجیه نیست. کشورهایی که مانند ایران منابع غنی انرژی دارند، با برنامه‌ریزی مناسب و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، نه تنها از ناترازی عبور کرده‌اند، بلکه به صادرکنندگان انرژی تبدیل شده‌اند.
ایران نیز می‌تواند با اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای، جذب سرمایه‌گذاری، بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، این بحران را پشت سر بگذارد. اما تا زمانی که تصمیم‌گیران به جای حل ریشه‌ای مشکلات، به دنبال راه‌حل‌های موقت و توجیه‌گری هستند، ناترازی انرژی همچنان از جیب مردم تراز خواهد شد.
آیا زمان آن نرسیده است که به جای پنهان شدن پشت واژه‌هایی مانند «ناترازی جهانی»، با واقعیت‌های بحران انرژی در ایران مواجه شویم و به جای تعطیلی و سهمیه‌بندی، به سراغ اصلاحات واقعی برویم؟
