ترک‌‌های ایجاد‌شده روی دیوارهای عالی‌‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌‌الله، تخریب تدریجی پل‌‌های تاریخی مانند سی‌‌وسه‌‌پل و پل خواجو، ترک و ریزش برخی خانه‌ها در اصفهان، بخشی از تبعات این پدیده بر میراث فرهنگی و تاریخی ایران است. در شیراز هم گمانه‌‌زنی‌هایی درباره تاثیر این پدیده بر تخت جمشید و نقش رستم وجود دارد که نگرانی‌های جدی را درباره این میراث باستانی ایجاد کرده است. برداشت بیرویه آب از سفره‌های زیرزمینی، خشک شدن زایندهرود و از بین رفتن آبخوان‌‌های تغذیه‌‌کننده در اصفهان در کنار کشاورزی بیرویه در مرودشت فارس به گفته کارشناسان چنین وضعیتی را رقم زده است. راهکار چیست و برای مدیریت این بحران چه باید کرد؟ «دنیای اقتصاد» در گفت‌وگو با مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌دستی استان اصفهان و یک پژوهشگر حوزه آب تلاش کرده است به این پرسش پاسخ دهد.
سید‌روح‌الله سیدالعسگری معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌دستی استان اصفهان هم به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: خشک شدن رودخانه زایندهرود و کاهش سطح آبخوان‌‌های زیرزمینی باعث شده شهر اصفهان بالاترین فرونشست را در بین شهرهای ایران داشته باشد. تاثیر این پدیده را ما در این شهر در بخش‌های مختلف می‌‌بینیم که نمونه آن روی بناهای تاریخی است.
او می‌افزاید: فرونشست در منطقه بیدآباد روی آثاری از قبیل مسجد سید بازار، حمام و مسجد القلی آقا اثر گذاشته است. میدان‌‌هایی مثل نقش جهان و مسجد جامع عتیق و سایر اماکن تاریخی هم به نحوی به واسطه فرونشست تحت تاثیر قرار گرفته‌اند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌دستی استان اصفهان درباره اقدامات انجام شده برای کاهش اثرات فرونشست می‌گوید: ما از طریق دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و استادان دانشگاهی مربوطه در حال یک طرح مطالعاتی پایلوت در اصفهان هستیم که اثرات فرونشست در مناطق مختلف ارزیابی شود. در ادامه هم راهکارهایی برای حفظ این بناها و آثار ارائه بدهیم. البته در این میان وزارت نیرو باید به تعهدات خود درباره رهاسازی آب زایندهرود عمل کند. این موضوع چه در بحث حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی و چه در مقوله محیط زیست اهمیت زیادی دارد.
او اضافه می‌کند: سازمان مدیریت بحران نیز در این زمینه می‌تواند کمک زیادی کند، فرونشست اکنون به مرحله بحرانی رسیده و بایستی بتوان آن را مدیریت کرد. همچنین ادارات جهاد کشاورزی و آب منطقه‌‌ای هم می‌توانند با نظارت بر برداشت‌‌های آب، جاری بودن رودخانه زایندهرود را تضمین کنند. این مقوله می‌تواند تا اندازه زیادی شتاب فرونشست را در اصفهان کنترل کند.
سیدالعسگری ادامه می‌دهد: در برخی دشت‌های اطراف اصفهان هم ما با برداشت بیش از اندازه آب‌های زیرزمینی مواجهیم که باعث شده نرخ فرونشست در این مناطق بالا رود. از این رو باید در این محدوده نیز مدیریت برداشت صورت گیرد.
پساب تصفیه‌شده را صرف تغذیه آبخوان کنید
سروش طالبی پژوهشگر حوزه آب هم به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: اگر از کمربندی شرقی اصفهان گذر کنید می‌توانید کشاورزی جدید و متمرکزی را ببینید که در شمال شرق اصفهان در محدوده تصفیه‌‌خانه فاضلاب شمال اصفهان با استفاده از پساب ایجاد شده است. این در حالی است که همین منطقه دقیقا مرکز پیش‌رونده فرونشست است. بنابراین مسوولان شهری اصفهان نمی‌توانند تنها خشکیدگی زایندهرود را عامل فرونشست عنوان کنند.
او می‌افزاید: علاوه بر اینکه حرصی که برای جمع‌آوری فاضلاب در همه جا وجود دارد و باعث جلوگیری از تغذیه آبخوان می‌شود سوال‌‌برانگیز است، اکنون که این فاضلاب جمع‌آوری و تصفیه شده، باید از پساب برای حفظ تراز آبخوان استفاده شود. اما در مقابل می‌‌بینیم که یک قطره از آن نیز به این مصرف نرسیده و در عوض برای توسعه کشاورزی و سایر مصارف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ابهام درباره فرونشست در شیراز
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس می‌گوید: ما با چالش‌‌هایی در دو سایت تخت جمشید و نقش رستم مواجهیم. البته هنوز نتوانسته‌‌ایم به نتیجه قطعی برسیم که مشکل در این سایت‌‌ها فرونشست است. در نقش رستم در گذشته رشته قناتی وجود داشته اما همچنان نمی‌توانیم بگوییم شکاف ایجاد‌شده قطعا فرونشست است.
به گفته محمد ثابت اقلیدی برای حفاظت از مجموعه تخت جمشید باید سایر ارگان‌ها و وزارتخانه‌ها به کمک وزارت میراث فرهنگی و گردشگری بیایند. او می‌افزاید: وزارت نیرو به عنوان متولی آب کشور، باید چاه‌های آب را کنترل کرده و جلوی برداشت از چاه‌های غیرمجاز را بگیرد. به علاوه وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند کشت گلخانه‌ای را در مرودشت ترویج کرده و در کنار آن موضوع کشت‌های جایگزین را در اولویت قرار دهد.
مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس ادامه می‌دهد: علاوه بر تخت جمشید و پاسارگاد ما شهر «پارسه» را داریم که در نتیجه کاوش‌‌های باستان‌شناسی در آن تُل آجری کشف شده است و باید از این محدوده نیز حفاظت کنیم. (تُل آجری دروازه‌‌ای است که پیش از تختجمشید و برای کاخ فیروزی که امروز به‌طور کامل تخریب شده، در محوطه شهر باستانی پارسه ساخته و در آن از هنر و فرهنگ بابلی هم استفاده شده است.)
او می‌گوید: اگر تامین اعتبار صورت گیرد ما می‌توانیم زمین‌های کشاورزی را تملک کنیم تا اساسا این محدوده زیر کشت نرود. با این حال چنین اقداماتی نیازمند همکاری سایر نهادها و ارگان‌هاست. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس در اردیبهشت سال قبل بارندگی شدیدی در مرودشت رخ داد که باعث شد سیلاب موقتی راه بیفتد و در نهایت شیاری به عمق ۴۰ سانتی‌متر در نقش رستم ایجاد شود. او می‌افزاید: پس از این اتفاق بلافاصله همکاران ما بررسی‌های خود را شروع کردند. سال گذشته پایگاه پاسارگاد با همکاری پژوهشگاه میراث فرهنگی و گروهی از دانشگاه شیراز تحقیقات ژئوفیزیک در نقش رستم را انجام دادند، با این حال به نتیجه متقنی نرسیدند که فرونشست در این منطقه رخ داده است. آیا در شهر شیراز بناهای تاریخی مانند مسجد نصیرالملک در معرض فرونشست هستند؟ ثابت اقلیدی پاسخ می‌دهد: در اصفهان این مساله جدی است اما در استان فارس در این زمینه به لطف خدا مشکلی نداریم. در همین راستا می‌توانم به جرات بگویم که مسجد نصیرالملک با چالش فرونشست مواجه نیست. البته ما در شیراز مساجد دیگری هم داریم که به اندازه نصیرالملک اهمیت دارند، نمونه آنها مساجد مشیرالملک، وکیل، عتیق و…هستند که شاهکار معماری به حساب می‌‌آیند. مسجد مشیرالملک به روی گردشگران بسته است و امکان بازدید آن وجود ندارد. اما نه این مسجد و نه سایر مساجد با مشکل فرونشست مواجه نیستند.
خطر خارج شدن میراث ایران از فهرست یونسکو
بر اساس گزارش روزنامه «فایننشال‌‌‌‌تایمز» که «دنیای اقتصاد» آن را منتشر کرد، شکاف‌‌‌‌های زمین همچنین در اطراف تختجمشید، پایتخت تاریخی ایران که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال پیش بازمی‌‌گردد، و در نزدیکی محوطه باستانی نقش رستم، محل دفن چهار پادشاه هخامنشی که نقوش برجسته عظیمی در دل کوه حک شده‌‌‌‌اند، ظاهر شده‌‌‌‌اند. بهرام نادی، استاد مهندسی ژئوتکنیک دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، توسعه شهری بیرویه، گسترش صنایع و کشاورزی بیش از حد را در مناطقی که سدها خشک شده و سفره‌های آب زیرزمینی تحلیل رفته‌‌‌‌اند، مقصر می‌‌‌‌داند. این عوامل نه‌‌‌‌‌تنها موجب «تسریع فرونشست سطح زمین» شده‌‌‌‌اند، بلکه به بیابان‌‌‌‌زایی نیز دامن زده‌‌‌‌اند. فرونشست باعث ایجاد ترک‌‌‌‌هایی در مسجد جامع عتیق اصفهان، که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، و برخی ساختمان‌ها و بناهای اطراف میدان نقش جهان شده است. ستون‌‌‌‌های شرقی و غربی مسجد عباسی این میدان به ترتیب ۵ و ۸ سانتی‌متر کج شده‌‌‌‌اند و شکاف‌‌‌‌هایی در پایه‌های سنگی آنها قابل مشاهده است.
حسن فرتوسی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران، اعلام کرده است این نهاد وابسته به سازمان ملل کمک‌‌‌‌هایی برای حفاظت از میراث فرهنگی در برابر فرونشست ارائه خواهد داد. با این حال، او هشدار داد که در بدترین سناریو ممکن است یونسکو در صورت عدم‌‌رعایت دستورالعمل‌‌‌‌هایش و وارد آمدن آسیب به آثار، عنوان «میراث جهانی» را از این مکان‌‌‌‌ها سلب کند. جنبه طعنه‌‌‌‌آمیز بحران فرونشست زمین در ایران اخیرا در یک ویدئوی وایرال‌‌‌‌شده به تصویر کشیده شد؛ در این ویدئو، گروهی از موتورسواران در داخل مخزن خشک‌‌‌‌شده سد لتیان در نزدیکی تهران موتورسواری می‌‌‌‌کردند. این سد یکی از چهار منبع اصلی تامین آب پایتخت و شهرهای اقماری آن است، که همگی در آستانه خشک‌‌‌‌شدن قرار دارند. کارشناسان بحران زمین معتقدند تداوم سیاست‌های گذشته در حوزه کشاورزی و برنامه‌‌‌‌ریزی شهری، در سال‌های آینده باعث شتاب‌‌‌‌گیری فرونشست زمین در سراسر ایران خواهد شد.
