اکوایران: این هفته ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، آزمایش یک موشک جدید با قابلیت حمل کلاهک هستهای را اعلام کرد. در پاسخ، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، خواستار از سرگیری آزمایش‌های هستهای در ایالات متحده شد. هیچ‌کدام از دو کشور از دهه‌ی ۱۹۹۰ تاکنون آزمایش هستهای انجام نداده‌اند.
به گزارش اکوایران، هفته گذشته یکی از مهم‌ترین هفته‌ها برای افزایش نگرانی درباره سلاح‌های هستهای بود.
خانه‌ای از دینامیت: مثل تلاش برای زدن گلوله‌ای با گلوله دیگر!
به نوشته سی‌ان‌ان، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، آزمایش یک موشک جدید با قابلیت حمل کلاهک هستهای را اعلام کرد. در پاسخ، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، خواستار از سرگیری آزمایش‌های هستهای در ایالات متحده شد. هیچ‌کدام از دو کشور از دهه‌ی ۱۹۹۰ تاکنون آزمایش هستهای انجام نداده‌اند، و روسیه به‌سرعت اعلام کرد که پوتین از آزمایش هستهای جدیدی سخن نگفته است. در همین حال، ترامپ در سفرش به آسیا با دیکتاتور کره شمالی، کیم جونگ اون، دیدار نکرد، کسی که خواسته‌های بین‌المللی برای خلع سلاح هستهای کشورش را رد کرده است.
کره شمالی یکی از «شرورهای احتمالی» در فیلم تخیلی شبکه نتفلیکس با عنوان «خانه‌ای از دینامیت» ساخته کاترین بیگلو است؛ تریلری به سبک «راشومون» درباره مفهوم بازدارندگی متقابل که هدف سازندگانش، هشدار دادن به قدرت‌های هستهای است. پنتاگون در پاسخ یادداشتی منتشر کرد تا به تصویر این فیلم از سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا پاسخ دهد؛ سامانه‌هایی که در فیلم «مثل تلاش برای زدن گلوله‌ای با گلوله دیگر» توصیف می‌شوند، عبارتی که در طول فیلم بارها تکرار می‌شود.
نویسنده فیلم، نوا اوپنهایم، در گفت‌وگو با جیک تپر از شبکه‌ی سی‌ان‌ان گفتi از این انتقادها استقبال می‌کند، چون هدف فیلم این بوده که «گفت‌وگویی را درباره مسئله‌ای که از نظر ما بسیار مهم است و به اندازه کافی به آن توجه نمی‌شود، آغاز کند. اینکه در جهان انبوهی سلاح هستهای وجود دارد که تهدیدی بزرگ برای تمام بشریت است.»
با این همه، گفت‌وگو درباره‌ی سلاح‌های هستهای به همین‌جا ختم نمی‌شود. پیمانی میان آمریکا و روسیه که اندازه زرادخانه‌های هستهای را محدود می‌کند، در فوریه منقضی می‌شود و فعلاً هیچ حرکتی برای تمدید آن وجود ندارد. حملات دولت ترامپ به تأسیسات هستهای ایران توانایی هستهای این کشور را به عقب راند، اما احتمالاً آن را به‌طور کامل نابود نکرد. در هفته گذشته هم‌چنین تنش تازه‌ای نیز میان هند و پاکستان که هر دو قدرت هستهای هستند، به‌وجود آمده است.
دیپلماسی اجبار
در همین زمینه، متیو فرمن، استاد دانشگاه تگزاس A&M، با سی‌ان‌ان گفتگویی انجام داده است. کسی که درباره سلاح‌های هستهای و خلع سلاح پژوهش‌های گسترده‌ای انجام داده است، از جمله در کتاب‌های «نفوذ بدون اسلحه: منطق جدید بازدارندگی هستهای» و «سلاح‌های هستهای و دیپلماسی اجباری» که با تاد اس سکسر نوشته است.
از او پرسیده شد: پوتین و ترامپ از «آزمایش هستهای» چه منظوری دارند؟ هر دو، ترامپ و پوتین، این هفته از آزمایش‌های هستهای صحبت کردند، اما نه آمریکا و نه روسیه از دهه ۹۰ تاکنون هیچ آزمایش هستهای انجام نداده‌اند. برداشت شما از آزمایش روسیه و واکنش آمریکا چیست؟ آیا این همان نوع «دیپلماسی اجباری» است که درباره‌اش نوشته‌اید، یا چیز دیگری؟
به گفته فرمن، نخست باید روشن کنیم که منظور از «آزمایش هستهای» چیست. روسیه موشک‌هایی را آزمایش کرده که قادر به حمل کلاهک هسته‌ای‌اند. اما در معنای سنتی، «آزمایش هستهای» یعنی انفجار یک وسیله انفجاری هستهای، مثل آزمایش تریتی در ژوئیه ۱۹۴۵ در صحرای نیومکزیکو که شاید در فیلم «اوپنهایمر» (۲۰۲۳) دیده باشید. پس از امضای پیمان منع جزئی آزمایش‌های هستهای در سال ۱۹۶۳، بیشتر این آزمایش‌ها به‌جای فضا، در زیرزمین انجام می‌شدند. این کاری نیست که روسیه انجام داده و من باور ندارم آمریکا هم قصد ازسرگیری چنین آزمایش‌هایی را داشته باشد.
دو دلیل اصلی برای انجام آزمایش‌های نظامی وجود دارد: نخست، اطمینان از اینکه سلاح طبق طراحی عمل می‌کند، و دوم، ارسال پیام سیاسی به سایر کشورها. به‌نظر من، آزمایش‌های اخیر روسیه بیشتر جنبه پیام‌رسانی دارد. هرچند درک دقیق نیت مسکو دشوار است، اما با آزمایش این فناوری‌ها، کرملین شاید به‌طور ضمنی در حال گفتن این پیام به آمریکا و ناتو باشد: از اوکراین عقب بکشید، ببینید اگر ادامه دهید، چه توانایی‌هایی داریم.
نگرانی بیشتر از بروز بحران هستهای نسبت به چهار سال پیش
فرمن در برابر این پرسش که آیا به‌طور کلی تهدید رویارویی هستهای در سال‌های اخیر افزایش یافته، معتقد است امروز بیشتر از پایان سال ۲۰۲۱ نگران احتمال وقوع یک بحران جدی هستهای هستیم. بخش عمده‌ای از این نگرانی به دلیل تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ است و این احتمال که مسکو ممکن است هم‌چنان از زرادخانه هستهای خود برای برتری در آن جنگ استفاده تبلیغاتی و بازدارنده کند. اما فقط این نیست. احتمال رویارویی هستهای میان آمریکا و چین بر سر تایوان هم مسئله کوچکی نیست، به‌ویژه اگر یکی از طرفین، عزم طرف دیگر برای جنگ را اشتباه تفسیر کند. توان هستهای کره شمالی هم در حال گسترش است و هرگونه حادثه یا محاسبه اشتباه می‌تواند فاجعه‌ای در شبه‌جزیره کره به‌دنبال داشته باشد. به‌علاوه، نباید احتمال همیشگی یک بحران آمیخته به تهدید هستهای میان هند و پاکستان را فراموش کرد. این به آن معنا نیست که احتمال وقوع چنین رویارویی‌ای بالاست؛ در واقع، هنوز احتمال آن نسبتاً پایین است. اما با توجه به اهمیت موضوع، حتی افزایش
اندکی ریسک، مثلاً دو درصد، می‌تواند نگران‌کننده باشد.
آیا سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا واقعاً کار می‌کنند؟ به‌طور تصادفی، فیلمی در نتفلیکس وجود دارد درباره سی دقیقه‌ای که طول می‌کشد تا یک موشک قاره‌پیما به آمریکا برسد و رهگیری آن دشوار است. پنتاگون احساس کرد لازم است یادداشتی در پاسخ به این فیلم منتشر کند. آیا سامانه‌های دفاع موشکی بهتر از آن چیزی هستند که فیلم نشان می‌دهد؟ یعنی احتمال شکست یا موفقیت رهگیری آن 50-50 است؟ فرمن در پاسخ به این موضوع گفت: «هنوز فیلم را ندیده‌ام، اما پاسخ دقیق را باید از متخصصان فنی شنید که جزئیات این سامانه‌ها را بهتر از من می‌دانند. با این حال، از منظر راهبردی، قانع کردن دشمنان به اینکه سامانه‌های دفاع موشکی‌ات نفوذناپذیرند، ارزشمند است. این باور، بازدارندگی را تقویت می‌کند: اگر دشمنان فکر کنند موشک‌هایشان به هدف نمی‌رسند، شاید کمتر احتمال داشته باشد که شلیک کنند.»
آیا «گنبد طلایی» ترامپ تهدید هستهای را حل می‌کند؟
ترامپ (با الهام از پروژه ۲۰۲۵) خواستار ایجاد یک سپر دفاع موشکی جدید با عنوان «گنبد طلایی» شده است. آیا چنین طرحی ارزش هزینه‌اش را دارد؟ و آیا می‌تواند تهدید هستهای را کاهش دهد؟
از نظر او این سؤال پیچیده‌ای است. «در ظاهر، دفاع موشکی ایده خوبی به‌نظر می‌رسد و تا حدی هم همین‌طور است. برای نمونه، به نرخ موفقیت نسبتاً بالای اسرائیل در سرنگونی موشک‌های شلیک‌شده از سوی ایران در جنگ تابستان نگاه کنید. اما در بلندمدت، توسعه چنین سامانه‌هایی ممکن است دشمنانت را تشویق کند تا فناوری‌هایی برای دور زدن دفاع تو بسازند یا سامانه‌های دفاعی خودشان را توسعه دهند. در نهایت، ممکن است وارد یک رقابت تسلیحاتی پرهزینه شوی که هر دو طرف را در وضعیت بدتری قرار دهد. ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی در دوران جنگ سرد به این نکته پی بردند و همین یکی از دلایل امضای پیمان موشک‌های ضدبالستیک در سال ۱۹۷۲ بود.
آیا پیمان هستهای دوران اوباما تمدید خواهد شد؟
پیمان کنترل تسلیحات هستهای میان آمریکا و روسیه در فوریه منقضی می‌شود. این پیمان، موسوم به «نیو استارت» (New START)، در دوران دولت اوباما امضا شد و اندازه‌ی زرادخانه‌های هستهای دو کشور را محدود می‌کند. اما پریسش این است که آیا این توافق تمدید خواهد شد؟ فرمن معتقد است چشم‌انداز فعلاً تیره است. تا زمانی که تنش بر سر جنگ اوکراین ادامه دارد، تصور توافق جدید کنترل تسلیحاتی میان روسیه و آمریکا دشوار است.
اگر این تنش کاهش یابد، احتمال توافق دوباره افزایش پیدا می‌کند. اما چین چه نقشی دارد؟ آیا چین یا کشورهای دیگر باید بخشی از این روند باشند؟ فرمن در پاسخ به این سوال گفت: «بسیاری از سیاست‌گذاران آمریکایی تمایل دارند چین را هم در توافق کنترل تسلیحات با روسیه بگنجانند. مشکل اینجاست که توان هستهای چین هنوز از روسیه و آمریکا عقب‌تر است. کشورها معمولاً دوست ندارند از موضع ضعف مذاکره کنند. با این حال، با گسترش زرادخانه‌ی هستهای چین، روندی که اکنون در حال وقوع است، احتمال یک توافق سه‌جانبه بیشتر می‌شود، به‌ویژه اگر پکن به برابری با دو کشور دیگر دست یابد.»
بازگشت به پیمان منع آزمایش هستهای؟
بیل کلینتون در دهه‌ی ۱۹۹۰ در مذاکره پیمان جامع منع آزمایش‌های هستهای (CTBT) نقش داشت، اما نتوانست رأی تأیید سنا را برای تصویب آن در آمریکا به دست آورد. ترامپ قصد احیای این پیمان را ندارد، اما اگر بتواند چند قدرت هستهای دیگری را که هنوز این پیمان را تصویب نکرده‌اند از جمله چین، روسیه، کره شمالی، هند، پاکستان و اسرائیل متقاعد کند آن را بپذیرند، آیا می‌تواند برنده قطعی جایزه صلح نوبل شود؟
فرمن گفت: «رأی منفی سنا در سال ۱۹۹۹ به پیمان جامع منع آزمایش‌های هستهای، عقب‌گردی برای تلاش‌های جهانی در زمینه عدم گسترش سلاح‌های هستهای بود. در فضای سیاسی کنونی، موانع زیادی بر سر راه اجرایی شدن پیمان جامع منع آزمایش‌های هستهای وجود دارد. با این حال، اگر دولت ترامپ بتواند چنین کاری انجام دهد، این دستاوردی بزرگ در عرصه سیاست خارجی محسوب خواهد شد.»
